Khắp châu Á và toàn cầu, mọi người được khuyến cáo thực hiện cách biệt cộng đồng và duy trì vệ sinh cá nhân nhằm giảm thiểu rủi ro lây nhiễm Covid-19. Nhưng nếu thế giới ấy là một nhà tù được thiết kế chứa khoảng 100 tù nhân nhưng đang có tới gấp 5 lần con số đó bên trong, mọi quy tắc gần như là không thể.
Việc quá tải là "chuyện xưa nhưng không cũ" ở hệ thống nhà giam tại nhiều quốc gia đang phát triển. Điều này trở nên kinh khủng hơn bao giờ hết tại Philippines - nơi được mệnh danh là có nhà tù đông đúc nhất thế giới.
Tại nhà tù thành phố Manila - một trong 933 cơ sở cải huấn của nước này - tù nhân mồ hôi nhễ nhại nằm chen chúc trong phòng giam, với toilet, cầu thang và các khu vực thông gió rất kém. Các tù nhân cố gắng chợp mắt ở bất cứ nơi nào có thể. Một số người phải chia ca ngủ luân phiên, vì không gian chật chội.
Những nơi có điều kiện sống tồi tàn như nhà lồng ở Hong Kong, khu ổ chuột thiếu nước sạch của Ấn Độ hay các khu ký túc xá công nhân nhập cư vốn là môi trường hoàn hảo để lây lan dịch bệnh. Nhưng đối với hệ thống nhà tù lớn nhất châu Á, các chuyên gia cho rằng bất kỳ ổ dịch nào ở đây nếu bùng nổ cũng dễ thành "vùng chết chóc". Hơn nữa, nhiều nhà tù buộc phải cấm người thân vào thăm để ngăn chặn sự lây lan nCoV, điều này khiến tù nhân kiệt quệ về tinh thần.
Clarke Jones - chuyên gia tội phạm học tại ĐH Quốc gia Australia - cho biết tình hình nhà tù thực sự khó khăn. "Các nhà tù ở Đông Nam Á bị ngó lơ, đông đúc đến mức gần như không thể thực hiện bất cứ giải pháp gì để ngăn chặn nếu Covid-19 thực sự xuất hiện", Jones nói.
Theo Jones, nhiều ca tử vong ở các nhà tù bị giấu nhẹm, không được thống kê hoặc hỏa táng ngay sau khi họ qua đời. "Chúng ta không thể biết chính xác nguyên nhân cũng như tỷ lệ tử vong là bao nhiêu", ông cho hay.
Vấn đề quá tải tại các nhà tù còn đến từ sự thiếu hụt ở hai yếu tố: nguồn lực và kinh phí. Ví như, 47 nhà tù ở Manila chỉ có duy nhất một bác sĩ chịu trách nhiệm chăm sóc sức khỏe cho 45.000 tù nhân, theo Tobias Brandner - giáo sư tại ĐH Hong Kong.
"Ngân sách cho nhu cầu y tế mỗi năm rơi vào khoảng 550 HKD/tù nhân (tương đương 71 USD). Không quá khó để lý giải tại sao người thân đến thăm tù ở trại giam thành phố Manila luôn mang theo những bọc thức ăn khổng lồ, Brandner cho hay.
Thực phẩm nghèo nàn cũng khiến tù nhân trở nên dễ bị tổn thương hơn trong đại dịch, bởi hệ miễn dịch của họ vốn suy yếu. "Hầu hết tù nhân tại châu Á còn trẻ, khoảng 15-30 tuổi. Tuy nhiên hệ thống thông khí kém, thiếu hụt thực phẩm và chất lượng nước tệ cùng sự căng thẳng gia tăng do quá chật chội khiến họ trở nên dễ tổn thương", Ziad Tohme - cựu bác sĩ hội Chữ thập đỏ (ICRC) - cho biết.
Olivia Rope, Giám đốc chính sách của tổ chức phi chính phủ cải cách hình sự quốc tế (Penal Reform International), cho hay: "Mối quan tâm khác nhắm đến việc các tù nhân lớn tuổi có sức khỏe kém hơn so với phần dân số nói chung. Một lượng đáng kể tù nhân mắc bệnh nghiêm trọng như bệnh tim, tiểu đường, ung thư. Chúng tôi đặc biệt lo lắng về những rủi ro đối với người già, nhất là tại Nhật Bản và Hàn Quốc.
Dữ liệu chính thức cho thấy hệ thống nhà tù của Philippines đang hoạt động với 500% công suất. Tính đến tháng 3, khoảng 134.748 tù nhân bị giam giữ tại quốc gia này - con số tăng vọt trong những năm gần đây do chính sách triệt hạ ma túy quyết liệt từ chính phủ. Hơn 300 tù nhân trên cả nước được chẩn đoán nhiễm Covid-19. Hầu hết trong số này bị giam giữ trên đảo Cebu và ít nhất 4 người đã tử vong.
Theo Tổ chức theo dõi nhân quyền (Human Rights Watch), tỷ lệ tử vong của tù nhân trên thực tế cao hơn nhiều. Phó Giám đốc khu vực châu Á - Phil Robertson nói những ca tử vong không được ghi nhận cho thấy cần phải minh bạch về khả năng lây lan của Covid-19 trong nhà tù đông đúc.
Để đối phó với đại dịch, giới chức Philippines tạm thả khoảng 10.000 tù nhân, bao gồm những người thụ án dưới 6 tháng, những người bị tạm giam do không đủ khả năng tại ngoại và nhóm tù nhân già yếu.
Harry Tubangi - Quản lý chương trình sức khỏe cho tù nhân ICRC, trụ sở tại Philippines - lưu ý rằng cuộc khủng hoảng chưa được chính phủ nhìn ra. Ông cho biết, tổ chức đã giúp thành lập 5 trung tâm cách ly cho tù nhân với tổng 500 giường bệnh. Tuy nhiên hàng dài người chờ kết quả xét nghiệm, đôi khi phải mất đến hai tuần, khiến tình hình ngày càng trở nên khó khăn.
"Điều đầu tiên là xác định các trường hợp nghi ngờ rồi cách ly, sau đó mới xét nghiệm để xác nhận mức độ nghiêm trọng. Ngoài ra còn phải loại bệnh nhân nhiễm Covid-19 ra khỏi những bệnh nhân truyền nhiễm khác, ví dụ như lao", ông nói.
Philippines ghi nhận hơn 11.600 ca nhiễm và 772 người chết, nhưng con số dự tính tăng lên khi nước này vẫn chật vật kiểm soát ổ dịch.
Philippines không phải nước duy nhất gặp "rắc rối" với các nhà tù trong đại dịch. Tại Pakistan - nơi ghi nhận 34.336 ca nhiễm và 737 ca tử vong - cũng đã có 100 tù nhân cho kết quả dương tính vào ngày 21/4. Ali Haider Habib đến từ tổ chức Justice Project Pakistan cho biết chính quyền địa phương chỉ làm xét nghiệm với những người có triệu chứng.
"Dù các chuyến thăm nuôi bị đình chỉ nhưng mỗi ngày các nhà tù vẫn phải đối mặt với lượng lớn người mới bị giam giữ. Một số cơ sở thậm chí tăng 500 tù nhân mỗi ngày", ông nói.
Habib cho biết, giống Philippines, tù nhân dễ bị tổn thương ở Pakistan là người già và có bệnh lý nền. Khoảng 2.400 tù nhân nhiễm bệnh khác như HIV, 600 người khác có bệnh tâm thần - điều này khiến họ gặp rủi ro. "Họ không phải lúc nào cũng có thể hiểu và làm theo hướng dẫn hoặc duy trì thói quen giữ vệ sinh, dẫn tới rủi ro cao", Habib nói.
Quốc gia lân cận Ấn Độ cũng chịu cảnh tương tự, giới chức buộc phải thả hàng nghìn người bị tạm giam sau khi phát hiện nCoV âm thầm lây lan trong các trung tâm cải huấn. Hiện chưa rõ có bao nhiêu tù nhân Ấn Độ nhiễm bệnh nhưng ít nhất có 19 ca phát hiện tại nhà tù trung tâm bang Madhya Pradesh và 77 tù nhân khác tại trại giam Arthur Road ở Mumbai báo cáo dương tính. "Tình hình thực sự đáng sợ", Madhurima Dhanuka - Luật sư kiêm Giám đốc Chương trình cải cách nhà tù cho tổ chức Commonwealth Human Rights Initiative nói.
Tháng trước, Indonesia thông báo thả 30.000 tù nhân để ngăn chặn sự lây lan Covid-19. Myanmar cũng có động thái tương tự khi thả 25.000 tù nhân. Iran tạm thả 85.000 tù nhân, yêu cầu họ chờ đợi chỉ đạo tiếp theo. Còn Thái Lan hoãn thi hành án với 8.000 tù nhân.
Giám đốc điều hành Viện tư pháp Thái Lan, Kittipong Kittiyarak cho biết chính quyền nên xem xét thực hiện các biện pháp thay thế cho nhà tù cũng như ban lệnh phóng thích hoặc sớm trả tự do cho nhóm dễ bị tổn thương hoặc tù nhân không thụ án liên quan đến bạo lực. Tuy nhiên ngay cả thế vẫn là chưa đủ để tránh một hậu quả thảm khốc nếu đại dịch bùng lên.
Tại Australia, nhóm gồm hơn 370 luật sư, học giả và các nhà hoạt động đã ký bản kiến nghị giới chức thả tự do cho các tù nhân hoặc ít nhất là cân nhắc khả năng thực hiện nó.
Giáo sư Tội phạm học tại ĐH quốc gia Australia, Lorana Bartels cho hay, bang New South Wales đông dân nhất của đất nước đã sớm thông qua đạo luật khẩn cấp, cho phép thả tù nhân một cách chọn lọc. Thế nhưng đến hiện tại vẫn chưa có ai được trả tự do, thay vào đó tập trung vào biện pháp như tăng quy chuẩn vệ sinh, cách ly và giãn cách cộng đồng.
"Áp lực đối với các nhà tù của Australia đang có xu hướng gia tăng bởi đạo luật không cho phép tội phạm nguy hiểm được tại ngoại", bà nói và nhấn mạnh thất vọng vì động thái hạn chế về vấn đề này.
Theo báo cáo mới nhất của Tổ chức cải cách hình sự quốc tế (Penal Reform International), phần lớn tù nhân trên thế giới có gia cảnh khó khăn, nhiều trường hợp bị lạm dụng hoặc bỏ rơi. Giáo sư Brandner ủng hộ việc giảm số tù nhân toàn cầu, ông nói rằng hệ thống tư pháp của Philippines cũng cần phải được cải cách. "Nhiều người bị tạm giam trong thời gian rất dài trước khi chính thức bị kết án. Trong khi đó, nhiều người bị kết án vẫn sống bình thường trong xã hội mà không bị bắt", ông nói.
Chuyên gia tội phạm học Jones nói rằng rất khó để cải thiện các nhà tù nếu không có sự nới lỏng trong hệ thống tư pháp. "Tham nhũng đã phá hỏng hầu hết hệ thống ở các nước đang phát triển. Những khoản tiền dành cho cải tạo, chăm sóc y tế bị các cá nhân chiếm đoạt".
Theo Jones, một số trường hợp tù nhân thậm chí phải tự chăm sóc nhau. Còn chuyên gia của ICRC, Tohme mô tả nhiều quốc gia coi tù nhân là "gánh nặng kinh tế", nhiều người bị tách biệt với cuộc sống bên trong bốn bức tường đá. "Mọi người đều có nguy cơ bị giam giữ, dù vì bất cứ lý do gì, như tai nạn giao thông. Việc được chăm sóc y tế trong trại giam là quyền của con người và là vấn đề sức khỏe cộng đồng".
Huyền Anh (Theo SCMP)
